Initiatiefrecht om een coalitie te vormen

Om de gemeente te besturen, heb je een meerderheid of coalitie nodig. Dit tenzij er een absolute meerderheid is. Nieuw is dat er nu regels zijn over de coalitievorming. Het decreet lokaal bestuur legt de volgorde vast welke persoon van welke partij als eerste het initiatief zal nemen na de verkiezingen om de coalitiegesprekken te openen. Het doel daarvan is een meerderheid vinden in de gemeenteraad om de gemeente te besturen.

Wanneer?

Het initiatiefrecht start officieel de dag na de ondertekening van het proces-verbaal van de verkiezingen. In veruit de meeste gemeenten zal dat proces-verbaal al op 13 oktober opgemaakt worden. Is dat zo, dan begint de eerste periode van het initiatiefrecht te lopen op maandag 14 oktober 2024. Elke periode duurt 14 dagen.

! Opgelet: Als het proces-verbaal pas na 13 oktober opgemaakt is, dan start het initiatiefrecht later. 

Wie?

De stemmenkampioen van de grootste lijst krijgt als eerste het initiatiefrecht, en wordt als het ware een 'lokale formateur'. Dat betekent:

1. Eerst kijken naar de grootste lijst.
   Dat is de lijst met het hoogste stemcijfer, dus met meeste geldige stembiljetten. Of met andere woorden: de lijst waaraan de meeste mensen hun stem gaven. Het maakt niet uit of die lijst een stem kreeg op basis van lijststem en/of voorkeurstem(men).
2. Daarna binnen de grootste lijst kijken naar de stemmenkampioen van die lijst.
   De stemmenkampioen is de verkozene met het hoogste aantal naamstemmen (of anders gezegd: de meeste voorkeurstemmen). Dat is niet noodzakelijk de lijsttrekker.

Is grootste lijst een kartellijst die gaat splitsen in twee fracties, dan gaat het initiatiefrecht naar de grootste fractie van dat kartel. De grootste fractie is de fractie met het grootste aantal verkozen zetels in de gemeenteraad. Zijn de fracties even groot (hebben ze dus evenveel zetels) dan kijk je naar de verkozene van de lijst met de meeste naamstemmen.

Volgorde

Het initiatiefrecht komt eerst toe aan de stemmenkampioen van de grootste lijst. Lukt het niet om een coalitie te vormen, dan gaat het initiatiefrecht naar de stemmenkampioen van de op één na grootste lijst. En zo verder. Het initiatiefrecht gaat naar de volgende stemmenkampioen:

• als na veertien dagen geen gezamenlijke akte van voordracht (voor de schepenen) is ingediend door de houder van het initiatiefrecht;
• als een verklaring van afstand is ingediend door de persoon die het initiatiefrecht heeft (dus voordat de periode van veertien dagen afgelopen is).

Einde initiatiefrecht

De procedure van het initiatiefrecht stopt als:

• een gezamenlijke akte van voordracht ingediend wordt door de persoon die op dat moment het initiatiefrecht heeft;
• of elke houder van het initiatiefrecht dit recht heeft uitgeput;
• of er nog geen gezamenlijke akte van voordracht ingediend is op de derde dag voor de installatievergadering van de gemeenteraad.

Wie wordt burgemeester?

Nieuw is dat de verkozen gemeenteraadsleden niet zelf meer beslissen wie ze als burgemeester voordragen. Het decreet lokaal bestuur legt dat vast. In principe wordt het Belgische raadslid met meeste voorkeurstemmen van grootste fractie van de coalitie 'aangewezen-burgemeester'. De aangewezen-burgemeester wordt nadien benoemd door Vlaamse regering tot burgemeester.

Om te kijken wie de aangewezen-burgemeester is, dien je volgende stappen te volgen:

1. Je kijkt eerst welke fracties behoren tot de coalitie (meerderheid).
   Elke fractie die een schepen (inclusief de BCSD-voorzitter) levert, behoort tot de coalitie. 
2. Daarna kijk je naar welke van die coalitiefracties de grootste is.
   Om dat te bepalen kijk je naar het aantal zetels dat elke coalitiefractie heeft in de gemeenteraad. Hebben de grootste coalitiefracties evenveel zetels, dan wordt gekeken naar het stemcijfer van elke coalitiefractie. De coalitiefractie die de meeste geldige stembiljetten heeft (= het hoogste stemcijfer), levert de aangewezen-burgemeester. Er is geen aparte voordracht voor de burgemeester meer.
3. Tenslotte kijk je naar wie het meeste voorkeurstemmen heeft binnen de grootste coalitiefractie. Het raadslid van de grootste coalitiefractie met de meeste voorkeurstemmen krijgt als eerste de kans om de eed af te leggen als aangewezen-burgemeester. Zijn er twee verkozenen uit grootste coalitiefractie met gelijk aantal naamstemmen dan wordt de hoogst gerangschikte op de lijst aangewezen-burgemeester. Dat geldt ook in gemeenten waar er een verkiezing zonder stemming is. Dat laatste is het geval als er maximum evenveel kandidaten waren als er raadsleden te verkiezen waren. 

Weigert de stemmenkampioen van de grootste coalitiefractie de eed af te leggen als aangewezen-burgemeester of neemt de (aangewezen-)burgemeester later ontslag (zonder akte van opvolging, dan gaat het burgemeesterschap naar het raadslid met op één na de meeste voorkeurstemmen (de vice-stemmenkampioen) van de grootste coalitiefractie. Weigert die, dan ga je naar het volgende raadslid van die fractie met de meeste stemmen, enzoverder. 

Opgelet: Er is een uitzondering op dit principe die enkel toegepast wordt tijdens de laatste twee jaar van de bestuursperiode (vanaf 1 oktober 2028): Door een akte van opvolging in te dienen (bij de start van de bestuursperiode), kan de grootste coalitiefractie één van hun raadsleden burgemeester maken tijdens de laatste twee jaar. Het aantal voorkeurstemmen speelt dan geen rol meer. 

Vice-stemmenkampioen

Weigert de stemmenkampioen van de grootste coalitiefractie de eed af te leggen als aangewezen-burgemeester of neemt de (aangewezen-)burgemeester later ontslag (zonder akte van opvolging) dan gaat het burgemeesterschap naar het raadslid met op één na de meeste voorkeurstemmen (de vice-stemmenkampioen) van de grootste coalitiefractie. Weigert die, dan ga je naar het volgende raadslid van die fractie met de meeste stemmen, enzoverder.

Opgelet:
Er is een uitzondering op dit principe die enkel toegepast wordt tijdens de laatste twee jaar van de bestuursperiode (vanaf 1 oktober 2028): Door een akte van opvolging in te dienen (bij de start van de bestuursperiode), kan de grootste coalitiefractie één van hun raadsleden burgemeester maken tijdens de laatste twee jaar. Het aantal voorkeurstemmen speelt dan geen rol meer.